نی

کامل ترین و ظریف ترین آلات موسیقی ، صدای انسان است و موثرترین احن ها در موسیقی ، نوایی است که از حنجره شخص خوش آواز بر آید . نوای نی بیش از صدای سازهای زهی به صدای انسان شباهت دارد و لذا به طبیعت نزدیکتر است .

بعید نیست که بشر ابتدا با شاخ حیواناتی که شکار می کرده بوق ساخته باشد . شاید قدیمی ترین مدرک برای موجودیت سازهای بادی زمان هخامنشیان باشد ، در عهد هخامنشیان سه نوع موسیقی معمول بوده است ، موسیقی بزمی ، موسیقی مذهبی ، موسیقی رزمی .

آلات موسیقی بادی (از خانواده نای) از نظر شکل به دو دسته تقسیم می شوند :

_ آنهایی که شکل استوانه ای دارند .

_ آنهایی که شکل مخروطی دارند و سر و ته آنها یک اندازه نیست ، که این نوع را در زبان عربی عنبوب می نامند و اگر دارای دو لوله باشد به فارسی دو نای نامیده می شود .

در ایران نای دیگری شبیه به فلوت وجود دارد که آن را نای نرم نامیده اند .

از چهره های معاصر نی نوازی استاد حسن کسایی فرزند سید جواد است ، وی از کودکی علاقه زیادی به موسیقی داشته و از سن 12 سالگی شروع به نواختن نی کرد و در سن 13 سالگی به مکتب استاد نوایی (از دیگر شاگردان نوایی استاد یاوری که سبکش قدیمی می باشد) رفت ، کسایی در محضر استاد صبا به نواختن ردیف های پرداخت و با هنرمندانی چون : خالقی ، مشیر همایون ، محجوبی نیز می نواخته اند .

کسایی نی را در حد عالی می نوازد و هنوز نوازنده ای به قدرت او دیده نشده است . صدای نی او بسیار لطیف و بدون هیچگونه صدای اضافی است . ایشان ابتکار زیادی در نواختن و ساختن قطعات مخصوص نی دارد که ملودیهای وی با صداهای نی منطبق و دارای ملاحت خاصی دارد .

نی

قدیمی ترین ساز بادی و در ایران سه نوع آن مورد استفاده قرار می گیرد :

_ نی کوتاه و با قطر نسبتا کلفت ، که سازی است محلی و با آن آهنگهای محلی را اجرا می کنند و دو نوع صدا از آن اخذ می شود :

الف: بم که در آن نوازنده از صدای خود کمک می گیرد و دو رگه است .

ب : صدای زیر که یک اکتاو با بم اختلاف دارد و گاهی نوازنده دو صدا را با هم مخلوط می کند .

این نوع نی معمولا دارای 7 بند است که 5 سوراخ  روی آن  و یکی در پشت آن قرار دارد و طول آن معمولا 30 تا 33 سانتی متر و قطر آن تقریبا 5/2 سانتی متر است و در اکثر نقاط ایران وجود دارد . نوازنده آن را در وسط لبها قرار داده و دهان را کمی باز می کند و در آن می دمد و صدای آن زیر و بسیار روشن است ، وسعت هر یک از صداها (بم و زیر) 6 نت می باشد و بعضی از نوازندگان چیره دست ، نیم پرده بالاتر را اخذ می کنند .

_ نی بلند ، که در قدیم به نای خرک معروف بوده است و شاید به خاطر بلندی ، به این نام معروف شده است . این نی  تقریبا بلندترین نوع نی است که صدای بسیار بمی دارد و در قدیم صدای حالت دست بسته آن را با صدای سیم بم عود یکی می دانستند . این نوع نی دارای 5 سوراخ  است که 4 سوراخ روی آن و یکی در پشت آن قرار دارد و به درستی نمی توان گفت دارای 7 بند است .

طول این ساز بین 80 تا 70 سانتی متر است و قطر دهنه آن تقریبا 5/2 سانتی متر می باشد ، صدای بسیار بم و سوزناکی دارد و در بین مردم ، این نی و نی کوتاه اصطلاحا به نی چوپانی معروف اند . نوازنده آن را در گوشه لبها قرار داده و ملودی های کم وسعت و کوتاه را اجرا می کند . صدای آن دو رگه است  همراه با مقداری از صدای خود نوازنده ، که بیشتر در مقام های  ماهور و بیات ترک قطعاتی را می نوازد ، وسعت صدای آن 6 نت است ولی معمولا نوازندگان با تجربه 7 صدا را از ان اخذ می کنند . این ساز در جنوب ایران و مازندران و بین قبایل ترکمن و خراسان نواخته می شود .

_ نی 7 بند ، نوع سوم نی هفت بند است  که جزو سازهای موسیقی  اصیل می باشد . ساختمان آن تقریبا تثبیت شده است و روی آن 5 سوراخ دارد قرار دارد .

این ساز را معمولا با دندان می نوازند ( نوازندگانی هم هستند که آن را با لب می نوازند و نواختن این ساز را با دندان جزو ابداعات نایب اسد الله می دانند که به احتمال قوی این طرز نواختن قبل از وی نیز رایج بوده است ) بدین ترتیب که سر آن را در دهان بین دندان ها می گذارند و هوا را بدون واسطه به داخل نای می دمند . برای دمیدن در نی باید از نفسی که در داخل ششها اندوخته می کنیم استفاده شود .

سر نی را باید وسط دندان پیشین قرار داد ، بعضی ها بر حسب عادت نی را میان دندان نیش و پیشین می گذارند که حالت اول اصولی تر است به خاطر اینکه هوا مستقیم وارد نی می شود در هر دو صورت زبان باید روی نی قرار گیرد . اگر نی را سمت راست بدن قرار دهیم ، باید سمت راست دهان روی نی باشد و طرف چپ آزاد ، و بر عکس اگر طرف چپ بدن قرار گیرد ، قسمت چپ دهان به وسیله لبها نی را می پوشاند و هوای ششها باید بدون مزاحمت زبان و دندان ها وارد نی گردد .

لرزاندن لبها که به نظر بعضی ها کار زشتی است ، به ویبراسیون صدا کمک می کند و بیشتر برای صدای اوج و غیث مورد احتیاج است .

طرز انگشت گذاری

اگر انگشت ها را از انگشت کوچک شماره گذاری کنیم و شماره یک باشد ، سوراخ ها را از پایین به وسیله دست راست انگشت گذاری می کنیم به این صورت که :

انگشت دوم روی سوراخ اول ، انگشت سوم بین سوراخ اول و دوم که حکم تکیه گاه را دارد ، انگشت چهارم روی سوراخ دوم و انگشت پنجم (شست) پشت نی به حالت تکیه گاه قرار می گیرد . هم چنین انگشت اول دست چپ آزاد است ، انگشت دوم روی سوراخ سوم ، انگشت سوم روی سوراخ چهارم ، انگشت چهارم روی سوراخ پنجم و سوراخ پشت که ششمین سوراخ است به وسیله انگشت پنجم یا شست مسدود می شود . بعضی از نوازندگان بر حسب عادت دست چپ را پایین گذاشته و دست راست را بالا قرار می دهند .

نی 7 بند دارای چهار منطقه صوتی به قرار زیر است : بم _ اوج _ غیثو ذیل ، نوازندگان پرتجربه دو نوع بم را اخذ می کنند که یکی بم قوی است و صدای دو رگه و بسیار سوزناک و دلنشینی دارد که برای این صدا نفس بیشتری احتیاج است و هنگام نواختن برای این صدا نی را باید با زاویه بازتری نواخت و دیگری صدای بم نرم است که زاویه نی را باید بسته تر از بم قوی گرفت و با نفس کمتری در آن دمید . صداهای نی ثابت نیستند و باید صدای دلخواه را به وسیله دمیدن و شدت هوا و هم چنین با انگشتان اخذ  کرد ، مثلا برای گرفتن می بمل باید نصف انگشت را به طرف پایین یا بالا کرد . با نی می توان ویبراسیون _ نت های مقطع _ تریل _ نگاه داشتن نت پایه و ملودی پردازی _ ترمولو (گلیساندو) را اجرا کرد . نوازندگان معاصر ، دست بسته این ساز را ( ر D) فرض می کنند و آنرا جزو سازهای کششی می دانند .

برگرفته از کتاب استاد محمد علی کیانی نژاد